Ως νευροπλαστικότητα ορίζεται η ικανότητα του κεντρικού νευρικού συστήματος να προσαρμόζεται και να αλλάζει τη δομή αλλά και τη λειτουργία του ως τρόπο απάντησης στη μάθηση νέων πληροφοριών, στην εκμάθηση ή τη βελτίωση κινητικών δραστηριοτήτων ή στην εγκατάσταση μιας βλάβης, μέσω του περιβάλλοντος, της συμπεριφοράς, της σκέψης και των συναισθημάτων. Το νευρικό σύστημα ωριμάζει με την πάροδο του χρόνου. Η σειρά ωρίμανσης των διαφόρων τμημάτων του κεντρικού νευρικού συστήματος αντιστοιχεί με την φυλογενετική ανάπτυξη τους, δηλαδή ωριμάζουν με τη σειρά ο νωτιαίος μυελός, ο προμήκης, τα βασικά γάγγλια, ο διεγκέφαλος, ο μεσεγκέφαλος και τέλος ο τελικός εγκέφαλος. Ο Εγκέφαλος ολοκληρώνει τη βασική ανάπτυξή του με τη συμπλήρωση της κυτταρικής διαίρεσης και αποπεράτωση της αγγείωσης και της μυελίνωσης στη νεογνική και τη βρεφική. Η μυελίνωση συμπληρώνεται μετά το 2ο χρόνο της ζωής. Σε ορισμένα μάλιστα τμήματα του εγκεφάλου η μυελίνωση τελειοποιείται μέχρι την ενηλικίωση.
Η κινητική μάθηση είναι καίρια στην καθημερινότητά μας καθώς μας επιτρέπει να εκτελούμε τις καθημερινές μας δραστηριότητες χωρίς να χρειάζεται να εκπαιδευτούμε ξανά σε αυτές. Χωρίς αυτή την ιδιότητα του νευρικού μας συστήματος δεν θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να θυμηθούμε τη διαδρομή που ακολουθούμε για να πάμε στη δουλειά μας. Το κεντρικό νευρικό σύστημα, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου, χαρακτηρίζεται από πλαστικότητα, την ικανότητα δηλαδή να αναπτύξει νέες εγκεφαλικές συνδέσεις σε περίπτωση εγκεφαλικής βλάβης ή ατυχήματος. Με τον όρο πλαστικότητα εννοούμε την ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνει τα εγκεφαλικά μονοπάτια, με την επίδραση νέων εμπειριών, κάτι που αποτελεί τη βάση της μάθησης. Η εξέλιξη της συμπεριφοράς δεν εξαρτάται μόνο από την ανάπτυξη του εγκεφάλου αλλά και από εξωτερικά ερεθίσματα, τα οποία μεταβάλλουν τη νευρωνική δραστηριότητα και τη δομή του εγκεφάλου, επιδρώντας στην κατανομή και τη λειτουργία των συνάψεων. Η ανάπτυξη των αισθητικών κέντρων του εγκεφάλου εξαρτάται από την αισθητική εμπειρία που δέχεται στη διάρκεια κάποιων κρίσιμων περιόδων ανάπτυξης.
Τα οφέλη της νευροπλαστικότητας
Γενικότερα, η νευροπλαστικότητα είναι μια διαρκής διαδικασία που μας επιτρέπει να
μαθαίνουμε νέες δεξιότητες,
να σχηματίζουμε μνήμες,
να διαχειριζόμαστε τον πόνο,
να βελτιώνουμε τις αθλητικές επιδόσεις,
να επανερχόμαστε από διάφορους τραυματισμούς του εγκεφάλου, όπως για παράδειγμα εγκεφαλικά επεισόδια, σκλήρυνση κατά πλάκας, νόσος Πάρκινσον, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις και πολλά ακόμα
να μαθαίνουμε και να εκπαιδευόμαστε πιο αποτελεσματικά
να αποκτήσουμε ένα ευρύ φάσμα γνωστικών ικανοτήτων
Η επιρροή της Φυσικοθεραπείας στη νευροπλαστικότητα
Οι μηχανισμοί πλαστικότητας μπορούν να επιταχυνθούν με διάφορες μεθόδους, ακόμα και μετά την ενηλικίωση του ατόμου. Σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία παίζει η κινητική μάθηση, η οποία είναι αποτέλεσμα εμπειρίας και εξάσκησης. Η κινητική μάθηση που δημιουργεί η επανάληψη της εκτέλεσης μιας δραστηριότητας προάγει τις πλαστικές αλλαγές στα νευρικά κυκλώματα του κεντρικού νευρικού συστήματος. Σύμφωνα με τους Klein & Jones, οι 10 αρχές του τρόπου που επιδρά η εμπειρία στη νευροπλαστικότητα είναι:
1) Ό,τι δεν χρησιμοποιείς, το χάνεις. Δηλαδή, όσες δεξιότητες που δεν χρησιμοποιούνται και δεν εξασκούνται, συχνά αποδυναμώνονται.
2) Ό,τι χρησιμοποιείς, βελτίωσέ το. Οι δεξιότητες δηλαδή βελτιώνονται όταν τις εξασκούμε
3) Εξειδικεύσου σε ό,τι χρησιμοποιείς. Δηλαδή είναι σημαντικό να εξασκούμαστε σε ότι θέλουμε να βελτιώσουμε.
4) Η επανάληψη είναι σημαντική. Για να βοηθήσουμε τον εγκέφαλό μας να αλλάξει, θα πρέπει να επαναλαμβάνουμε διαρκώς μια δεξιότητα που καταστήσαμε.
5) Η συχνότητα της επανάληψης είναι σημαντική. Για να δημιουργηθούν νέες συνάψεις (συνδέσεις) στον εγκέφαλο, χρειάζονται περισσότερες επαναλήψεις σε σύντομο χρονικό διάστημα.
6) Ο χρόνος είναι σημαντικός. Η αποκατάσταση πρέπει να ξεκινά όσο το δυνατό συντομότερα ώστε να υπάρχει χρόνος να κατακτηθούν διάφορες δεξιότητες μέσα στο χρόνο.
7) To νόημα είναι σημαντικό. Προκειμένου να αλλάξουμε τον εγκέφαλό μας, θα πρέπει η δεξιότητα που θέλουμε να κατακτήσουμε να έχει νόημα για εμάς, να είναι σχετική με όσα κάνουμε στη ζωή μας, και να τη θεωρούμε σημαντική.
8) Η ηλικία είναι σημαντική, καθώς ο νεαρός σε ηλικία εγκέφαλος αλλάζει πιο εύκολα από έναν εγκέφαλο σε μεγαλύτερη ηλικία, αλλά η βελτίωση μπορεί να επιτευχθεί σε κάθε ηλικία.
9) Μεταβίβαση. Εξασκώντας μία δεξιότητα, μπορεί να βελτιώσουμε και κάποια άλλη η οποία σχετίζεται με αυτή.
10) Παρέμβαση. Μαθαίνοντας ξανά μια δεξιότητα με έναν πιο εύκολο αλλά λανθασμένο τρόπο, γίνεται τελικά πιο δύσκολο να μάθουμε να εκτελούμε τη δεξιότητα σωστά.
Πέραν αυτών, οι Φυσικοθεραπευτές μπορούν και με άλλους τρόπους να επιταχύνουν την προαγωγή νευροπλαστικών αλλαγών ώστε να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής του ατόμου. Ο ρόλος του Φυσικοθεραπευτή είναι να αξιολογήσει και να διαγνώσει (πέραν της διάγνωσης του γιατρού) γιατί βλέπει πολύ διαφορετικά το σώμα του ασθενή. Ο Φυσικοθεραπευτής ειδικεύεται στην ανάπτυξη της κίνησης ξανά και στον επηρεασμό του τρόπου που ο ασθενής αισθάνεται το σώμα του ή τα διάφορα μέλη του που παρουσιάζουν πρόβλημα. Στόχος του Φυσικοθεραπευτή είναι μέσω της κίνησης και ενός ασκησιολογίου με αρχές κινητικής μάθησης και ελέγχου, να επηρεάσει τον εγκέφαλο αλλάζοντας τη λειτουργία του, είτε το πρόβλημα είναι νευρολογικό είτε μυοσκελετικό.
Η έγκαιρη, πρώιμη και εντατική αποκατάσταση μετά από κάποια βλάβη είναι πολύ σημαντική καθώς σύμφωνα με τα δεδομένα που υπάρχουν, οι πλαστικές αλλαγές είναι πιο έντονες κατά τους πρώτους μήνες μετά πχ από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο. Η προσέγγιση του κάθε ατόμου ωστόσο είναι διαφορετική και σε αυτή λαμβάνονται υπ’ όψιν το ιστορικό, το συγκεκριμένο πρόβλημα και η έντασή του, οι ανάγκες, οι ιδιαιτερότητες, οι δυνατότητες και οι στόχοι του ατόμου. Με βάση όλα αυτά ο ειδικός αποφασίζει τον καταλληλότερο τρόπο αντιμετώπισης. Διάφορες μέθοδοι που βοηθούν την ταχύτερη και αποτελεσματικότερη αποκατάσταση και οι οποίες μπορούν να συνδυαστούν με την εξειδικευμένη κινητική επανεκπαίδευση είναι η φαρμακευτική και η χειρουργική αντιμετώπιση.